Ximuwu

Kusuka e Wikipedia
Ximuwu
Mbanzu Swimuwu
Switirhisiwa Swakudya · Vutshunguri · Mati
Bulomo ra Ximuwu
Swimuwu

Ximuwu i nsinya lowu kumekaka ngopfu-ngopfu e ndzhawini yo hisa ya mananga.[1] Ku kula ka nsinya lowu, ku fambisana na vukona bya mati ya le hansi ka misava kumbe vukona bya timpfula,[2][3] naswona nsinya lowu wunga hanya malembe ya kwalomu ka magidi ya malembe.[4] Nsinya lowu wu tshembiwa ngopfu tani hi xihlovo xa swakudya, mati, vutshunguri na vundzhawu byo tsama kona wu thlela wu va na swiyilana swo hambana-hambana.[2]

Nhlamuselo[Lulamisa | edit source]

Nsinya wa Ximuwu wu kumeka hi xitalo eka xifundzankulu xa Limpopo na Mpumalanga. Nsinya lowu wa kula swinene na ku tlhela wu va na vutomi byo leha swinene kumbe ku hanya malembe lamo tala swinene. Ximuwu xi tswala mihandzu leyi vuriwaka swimuwu. Mihandzu ya murhi lowu yi na muhlovo wa ribungu ehandle ka yona, yi tlhela yi va na voya. Mihandzu ya ximuwu a yi fayeki hi ku olova handle ko tirhisa ribye kumbe nchumu wo tsindzihela. Ximuwu xi na mapa yo basa na tinyungu na tintambu to lala to basa endzeni ka xikhwakhwa xa kona.[5]

Matirhisele[Lulamisa | edit source]

Vanhu va dya mapa ya mihandzu ya murhi wa ximuwu na ku munyunga tinyungu ta kona na ku kampfunya kunene. Vanhu va teka masi ya homu loko ma ha ku sengiwa, va chela eka mihandzu ya ximuwu va dya. Swilo leswi swi nandziyela vanhu lava va swi dyaka swinene. Mapa lawa ya kumekaka eka mbewu ya kona na wona ma nandziha swinene, kambe a ya twali chukele ro dzungelanyana. Murhi wa ximuwu wu hlawulekile eka misinya yo tala swinene hikokwalaho wu fanekerile ku hlayisiwa swinene. Matluka, marhavi na mahanti ya kona swi tirhisiwa ku tshungula vuvabyi byo hambanahambana eka vanhu.[5]

ku swekiwa matluka ya xitshopana na mihandzu ya kona kutani ku nwiwa. Matluka na mihandzu leyi loko swi swekiwile, swi tshungula vuvabyi bya mukhuflwana, nchuluko na ku hisaka miri. Vanhu va leVupeladyambu va tirhisa matluka na mahanti ku tshungula vuvabyi bya mitsakamiso na nchuluko. Matluka va ma tirhisa ku tshungula mukhuhlwana kasi vanhu va le tlhelo ra Dzonga va omisa mihandzu kutani va yi kandza ku endla mapa, va chela eka mukapu wa vana va dya. Mahanti ya nsinya lowu ya omisiwa ma rhumeriwa etindhawini to fana na Yuropa ku kota ku tshungula vuvabyi loko swi tikile laha va swi vulaka hi vito ra “cortex to cinchona bark”.[6]

Murhi lowu wu tirhisiwa ngopfu eka ku tshungula vana lavantsongo va ku fana na lavo velekiwa va biwile kumbe va ri na xa le nhlokweni kutani va ondza hikokwalaho ko xanisiwa hi vuvabyi lebyi. Ku phaphiwa mahanti ma hlanganisiwa na makhambakutani ma lovekiwa ma heta masikunyana ematini. Endzhaku ka masiku mambirhi kumbemanharhu, mati yalawa ma va ma cincile muhlovo ma va yo tshwuka. Kutani manana wa muti u pfuka na mixo swinene, a humesa xikhuwana lexi a nga lovekela mahanti na matluka a xi veka enyangweni laha a humaka hi kona, kutani a hluvula nwana loyi a vabyaka tinguvu hinkwato. Nwana u hlambisiwa miri hinkwawo a langutisisiwe evuxeni bya nyangwa wa yindlu. Loko nwana a hlambisiwa a nga fanelanga ku khoma nhloko kumbe ku hlambisiwa ni nhloko hikuva u ta va na nhloko leyikulu loko a kula.[6]

Nsinya wa ximuwu a wu tirhisiwi ku tshivela ndzilo hi wona swa yila.

mahanti na matluka swi tshungula vuvabyi bya malariya, nchuluko na mitsakamisi yo hisa. Valavisisi vo tala va vula leswaku murhi lowu wu tshungula vuvabyi byo tala hi ku hambana ka byona.[7]

Swiyelanisi[Lulamisa | edit source]

  1. Wickens, Gerald E.; Lowe, Pat (2008). The baobabs pachycauls of Africa, Madagascar and Australia. New York: Springer Science + Business Media, B.V. pp. 31–. ISBN 9781402064319. 
  2. 2.0 2.1 Hankey, Andrew (February 2004). "Adansonia digitata A L.". plantzafrica. Archived from the original on 5 March 2016. Retrieved 28 November 2015. 
  3. Woodborne, Stephan, Dr. "Dating Africa's giants reveals far more than just age". CSIR. Archived from the original on 26 November 2015. Retrieved 25 November 2015. 
  4. Grové, Naas (November 2011). "Redaksionele Kommentaar". Dendron (43): 14. Archived from the original on 4 March 2016. Retrieved 25 November 2015. 
  5. 5.0 5.1 MALAMULE, R.J (2015). "Mathyelo ya mavito ya minsinya yo tshungula mavabyi eka Skhukhuza, eMpumalanga: Maendlelo ya Onomasitiki". University of Limpopo. 
  6. 6.0 6.1 Van Wyk, BE (1997). Medicinal plants of South Africa. Pretoria: Briza publications. p. 30. ISBN 1875093095. 
  7. Grant, R (2006). Sappi tree spotting: Lowveld, including Kruger National Park. Pretoria: Jacana Media (Pty) Ltd. p. 85. ISBN 978177009237 Check |isbn= value (help).