Cuma

Cuma
Mpahleni
Afrika Dzonga	Phalaborwa · Tzaneen · Giyani · Joni · Pitori · Malamulele · Nkowankowa · Bushbuckridge
Muzambhiki	Chibuto · Chokwe · Magudu · Maputo · Mabalane
Ntlawa wa rixaka	Vandzau

Muti waka Cuma i muti lowu kumekaka eka tindzimi ta ku tala emisaveni, laha hi ta hlamusela muti wa ka Cuma lowu kumekaka eka ririmi ra Xitsonga. eka Xitsonga muti lowu wu tiveka hi swi vongo swimbirhi, kunga Cuma na Moyane.

Xithopo xa muti

Xithopo lexi xi tirhisiwa ngopfu hi va Tsonga va ka Cuma lava tumbulukaka le ka Mabalani e Musambiki kunga vona va Cuma vo sungula eka vaTsonga.

Cuma...
Mpahleni...
Nghunyulu...
Moyane ...
Huchuza...
Va xwexwexwe...
Va mpanamana...
Va basa mahlo...
Va le vuxeni ka misinya ya ku tswala byala na nyama...

Lexi hi xona xi thopo lexi tivekaka xa muti lowu e ka ririmi ra xiTsonga.

Matimu ya muti

Muti wa ka Cuma wu tumbuluka e n'wa lungu wa Afrika, aku na vumbhoni lebyi kombaka tiko ro sungula kwale n'wa lungu. Va hangalake na matiko ya Afrika hi tindzimi to hambana hambana. Vo tala va tsala xivongo lexi hi ndlela leyi yi pfumelelanaka na ririmi leri va ri vulavulaka. Kambe vo tala va ha xi hlayisa xi ri Chuma (Cuma).

Va Tsonga va ka Cuma vona va huma eka Ntshinani le Musambiki, hi lomu va Cuma vo sungula loko va huma n'wa lungu wa Afrika va nga fikela kona. Ivi va pela nambu wa Lipompo (Miminthi) va ya tshama eka Mangende, leri i tiko ra vanhu va ka Cuma ntsena,xi vongo xin'wana lexi kumekaka eka tiko leri xi lo luvela. Tiko ra Ntshinani na Mangende ma le hansi ka xi fundza xa ka Mabalani.

Hi ko kwalaho ka tinyimpi na ku famba va handza ndlala, va Cuma (Chuma) va hangalake na matiko. Van'wana hi va kuma eka Maputsu (Maputo), va n'wana eka Xokwe, Afrika Dzonga (Malamulele, Giyani,Bushbuckridge, Elim na Joni).

Kuna va'wana va Chuma lava hi va vonaka va huma Nigeria, Malawi,Mali na matiko ma n'wana. Lava hi vona va Cuma vo rhanga eka tinxaka ta ka Cuma e misaveni.Va Tsonga va muti wa ka Cuma va vuriwa va le vuxeni ka misinya ya kutswala byala na nyama, hi kwalaho ka ku xonga ka tiko ra vona, leri nga na minala leyi humesaka vucema (palm wine),mikanyi leyi humesaka vukanyi(Marula),mimova leyi humesaka Thonthontho na makalavatla lama humesaka xikalavatlani. Kasi misinya leyi tswalaka nyama i magungu(mixanatsi) leyi tswalaka matomani(maxonje).

Rhavi eka swiyenge swa rixaka ra Vatsonga

Hi ku ya hi Henri Junod va ka Cuma, va hlayiwa eka rhavi ra Va Vandau eka rixaka ra Vatsonga. Leri i rhavi Leri kulu eka ma rhavi ya mune lawa Junod a tsaleke ha wona.