Maluleke
| Maluleke | |
|---|---|
| Van'wanati | |
| "Vadyi va bhangu" | |
| Mapeleto | Maluleke; Makuleke; Maluleka; Maluleque. |
| Afrika Dzonga | Mhinga · Elim · Xikundu · Xigalu · Nkuri · Xikhumba · Matsilele · Mapayi · Malamulele |
| Muzambhiki | Magude · Chokwe · Hokwe · Maputo |
| Swazini | Mbuzini · Malelane · Kanyamazane · |
| Zimbabwe | N`wanedzi · Xikombedzi · Gezani · Malipati · [[]] · Gezani · Malipati |
| Ntlawa wa rixaka | Van'wanati (N'walungu) |
Va ka Maluleke i Vatsonga, Van’wanati. I vantukulu va Malenga wa Hosinkulu Gunyule. A va tshama kusuhi ni lwandle laha a va ku vitana ku hi le Nyambani (Inhambane), na le kusuhi na nambu lowukulu va nge N’wampfhukwe. Va sukile eManjakazi Mozambique na hosi Malenga hi vo 1640 va luleka va ta eN'walungu (ka nambu wa Limpopo), kambe van'wani va sala e Xai-Xai, Manjakazi na le ka Makwakwa, va tshama va longoloka na nambu wa Limpopo va hlota tindlopfu va xavisa timhondzo, madzovo, malapi, mbewu ya mihandzu, na switirhisiwa swa risinda.
Nxaxameto lowu wu tiviwaka wa vakwokwa-wa vakwokwani vaka Maluleke wu sungula eka Malenga ivi wu ta haleno, kambe kokwani lonkulu a tivekaka wa Van'wanati hinkwavo i Hosinkulu Gunyule. Hikuya ka nkarhi kuvile ku velekiwa chavani ,Loyi na yena anga pfuxeta swa vukosi bya va kowani wa va kokwana Gunyule .Laha anga fuma tiko ra vatsonga kunga Mulamula.
Xitlhokovetselo xa Muti
[Lulamisa | edit source]Hi Van’wanati, hi va dyi va bhangu hina; Hi va ka nkala na visi bya yona; Va ka tindlopfu a ti luvani, ti luvana hi minxakwa; Va ka macimba ya tihuku ya lema rihlelo; Hi va ka xinyela-babeni hina; Hi va ka Xikandzaxive xi kandza magego:Va ka betsa ra matsala-tsala; Va mafula hi xivuri hi tshika nyundzu; Va ka timamba a ti luvani, ti luvana hi mincila; Gunyule!
Mn’wanati!
Lexi hi xona xithopo lexi tivekaka xa muti lowu. Kuni ku hambana-nyana eka swi mutana swa ka Maluleke loko swiri karhi swi thopa xivongo lexi, kambe hinkwaswo swi tlhelela eka Malenga na tatana wakwe Gunyule. Van'wanati va ti themendela hi swiharhi leswi landzelaka:
-> Nkala (Vutlharhi) -> Ndlopfu (Matimba) -> Nghala (Ku hlota ni Vurhena)
Matimu ya muti
[Lulamisa | edit source]Kokwani kumbe tatana lonkulu va n'wu thopaka ngopfu eka xitlhokovetselo xa ndyangu i Xikandzaxive (van'wani va ri Xixangaxile).
Kambe matimu ya va ka Maluleke ya tiveka hi vuenti ku sukela eka Hosinkulu Gunyule, wa Xikandzaxive. Gunyule a ri hosinkulu ya Van'wanati xikanwe na Vacopi. Vacopi a va ri vahloti na masocha ya rixaka leri khale a ri tiveka kuri "vaTonga" lava a va vulavula [[Xitonga] xa le Nyembani, Mozambique.[1][2] Xitonga lexi xa le Mozambique xa yelana na lexi xa le Zambia, swo hambana ntsena hi laha xa le Zambia xi nga tekela swintsongo eka Xikalanga na Xishona.[3] Namuntlha Van'wanati va vulavula Xitsonga xa le Afrika Dzonga lexi xi nga hlanganisiwa hi Xirhonga Xicopi, Xilenge, na Xitswa, xikan'we na tindzin'wana to hambana-hambana. Vito leri ra "Tonga" i ra khale ngopfu, va ka Maluleke va ri hlaya riri na malembe ho hundza 1000, kutani hi laha va nga ta na rona ku suka e Central Africa, laha marhavi ya va Beja Tonga ya nga hangalaka na Vudzonga bya Afrika, ku ta fika e Malawi, Zambia, na Mozambique.[4]
Ku suka e Central Afrika hi vo 200AD, vaTonga (ku katsa Vacopi na Vanyembane) va fikile e Vuxa bya Mozambique laha va nge hi le Nyambane (Inhambane).[5] Hi nkarhi wa vo 1400-1500 vaTonga na Vacopi va Nyembane va fikile laha va nga rhangeriwa hi vuhosinkulu bya Gunyule. Gunyule a ti vula "xinyela-babeni" hi kuva a nga chavanga ku nghena laha van'wani a va chava kuya siya thyaka. Loko a huma lahaya a ku eka vona "hi mina xinyela-babeni mina!".
Gunyule u velekile Malenga, loyi a nga suka na muti wakwe e Xayi-Xayi va lulekela e nambyeni wa N'wanati (Limpopo River) - vito ra "Maluleke" ri huma eka Malenga (ri vula ku longoloka ni ku rhula). Malenga u velekile Ncelwa, Muswana, na Maxakadzi. Malenga na vuthu rakwe ri sukile hi tlhelo ra Manjakazi va siya va ka Makwakwa na Van'wanati lavan'wani. Vuthu ra Malenga a ri katsa na vana vakwe Muswana na Maxakadzi lava a va ri valwi va tinyimpi. Loko Malenga a longoloka na vuthu rakwe, va hlule vaaki lava va nga hlangana na vona. Muswana u dlawe enyimpini a karhi a lwa na Vanyayi hi nkarhi lowu tatana wa yena Malenga a ha hanya. Maxakadzi u tekile nsati eka Manganyi, ivi a suka na muti wakwe va ya tshama e Nyandweni, e Afrika Dzonga.
Hi kuya ka nkarhi, Maxakadzi u kotile ku fuma ndzhawu leyi namuntlha yi tivakaka ku hi le Kruger National Park. Va ka Maluleke a va tiveka ngopfu e Libombo tani hi leswi a va kota ku hlota na ku endla switirhisiwa swa risinda na ku xavisa mihandzu na timhondzo.[6] Va hangalakile hi ku famba ka malembe, van'wani va fikela eka Malamulele, ivi van'wani va wela endzeni ka tiko ra Mozambique. Va fike laha a va ti themendela ku "va macimba ya tihuku ya lema rihlelo" hikuva nyimpi ya vona a yi kota ku suka nkarhi wun'wani na wun'wani tani hi huku loko yi karhi yi famba.
Va ka Maluleke i vamakwavo na va ka Makwakwa, va ka Mabota, na va ka Mondlani. Va ka Makwakwa na Mondlani va salerile endzhaku e Manjakazi na Xai-Xai loko Malenga, Muswana, Ncelwa, na Maxakadzi va rhurhela e Afrika Dzonga. Va ka Makwakwa na Mondlani va sarile endzhaku tani hi xiyenge xa Vacopi. Hi 1820 va ka Makwakwa va hluriwile e Nyimpini hi Vangoni va ka Ndwandwe, kambe Vangoni va tsandzekile ku hlula Vacopi hi kokwalano a va nga pfumeli ku rhangeriwa hi Vangoni va ka Gaza. Mbingwana a ri hosinkulu ya Vacopi, a veleka Xipenenyana. Xipenenyana hi yena a nga lwa na masocha ya Nghunghunyane a va hlula e nyimpini ya Manjakazi hi tinyimpi ta 1895-1897.[7]
Vacopi a va akile e Bileni, exikarhi ka Libombo na Nyembane. Vatswa va ka Sono vona a va akile e N’walungwini wa Nkolwana-Benjana, ku ya fika e Nkumeni. Loko va ka Maluleke va hambana na va ka Makwakwa, va ka Maluleke va lulame na Vhembe kusuhi na Limpopo River, va hlota tindlopfu, va fika amahlanganeni ya Vhembe na Rivubye. Va aka kona, e N’walungwini laha va nga akelana na va ka Mbhombhi na Valozyi (Valoyi/Baloyi), kutani va fuma tiko leri nga exikarhi ka Xingwedzi, Xirindzi, Vhembe, Nadaje, na Valdezia.
XIVONGO:
- Gunyule u velekile Malenga;
- Malenga u velekile Ncelwa (tata wa Mayeke), Muswana na Maxakadzi
Hi ndzhavuko wa Xitsonga, vuhosinkulu byi tekiwa hi n'wana wa nsati wo sungula. Ncelwa a ri wo sungula ku velekiwa kambe a nga velekiwanga hi nsati wo sungula. Muswana na Maxakazi hi vona lava nga velekiwa hi nsati wo sungula wa Malenga. Malenga a lavile ku nyika vuhosi eka Muswana kambe eka Maluleke a wu fane u rhanga u ti komba vurhangeri hi ku lwa tinyimpi. Muswana u fele e nyimpini a nga tswalanga vana. Kutani Malenga a rhuma Ncelwa ku ya lwa ni valala, kambe mana wa Ncelwa a ku ka yena: “U nga yi, u nga ta dlawa!”, Kutani Malenga a vutisa Maxakadzi a ku: “Wena u ri yini?”, Maxakadzi a ku: “ndzi ta ya”, kutani a ya a hlula Vanyayi, a fuma tiko. Malenga u hundze emisaveni kutani a lahliwa ekusuhi na nambu lowu wu vitaniwaka Pfukwe.
- Maxakadzi u velekile Guyu, Dlhamani, Makahlule... -Guyu u velekile Mayimisi na Xihimu na vanwana..... -Mayimisi u veleke Maswingidzi.... -Maswingidzi u veleke Dzanda... -Dzanda u veleke Phatsameri... -Mphatsameri u veleke Mahosi, Msimeki, Nhlengani na Mhangeni -Mahosi u Veleke Risenga, Masenyana na vanwana...... -Risenga a veleka Salani, Mdun’wazi, Mkhayisi, Mkhacani, Gezani, Makhosani, Phahlela na vanwana... Mdun’wazi u veleke Sikheto , Mzamani, Musamanisi, Risimati na Magezi Sikheto u veleke Risenga na Mdun’wazi na vanwana..... -Mkhacani u veleke Mbhazima, Yingwani, Hasani, Nhlengani, Risenga, Salani , Gezani na vanwani.....
- Dlhamani u velekile Cuvuka, Xitanda, Nkuri na van'wani
- Nkuri u velekile Mhinga
Rhavi eka swiyenge swa rixaka ra Vatsonga
[Lulamisa | edit source]Hi ku ya hi vulavisisi bya ririmi na rixaka, Henri Junod u dyondze leswaku va ka Maluleke, va hlayiwa eka rhavi ra "Va N'walungu" eka rixaka ra Vatsonga (Tonga, Thonga).[8]
Vukosi
[Lulamisa | edit source]Va ka Maluleke va khomile vuhosi na kwalano ka nkarhi wa le hansi ka 1500 loko va ha rhangeriwa hi tihosi ta vona to sungula ta le vutonga ("Vutonga" hi ririmi ra Xilenge swi vula "Vuxa"). Hi malembe ya ti 1500 vito na mfumu wa Maluleke a wu nga se va kona hi ku xivongo xa Maluleke xi sunguriwe hi Malenga, kutani va ka Maluleke a va ha tivitana Vatonga nakona a va ha fuma evutonga eka Ntemelapi na Pajila. Va ka Maluleke va tiveke ngopfu e Afrika Dzonga hi minkarhi ya 1630-1660 loko se va rhangela hi Hosinkulu Malenga na Maxakadzi tani hi leswi Maxakadzi a nga pfuna ku fuma tinxaka to hambana-hambana ku fana na Valozyi, Vanyai, Balobedu, na Varhonga, hi ndlela ya ku vumba switirhisiwa na swilwi, ku hlota hi Vacopi, na maendlelo ya switirhisiwa swo hambana-hambana. N'wana wakwe Dlhamani na yena u fikile laha a nga tiveka ngopfu hi ku yisa emahlweni na leswi tatana wa yena va nga n'wu siya na swona, laha se vanghezi va nga va vitana ku i "Maluleke Dynasty" eka matsalwa yo hambana-hambana.[9][10] Tonga i ndlela yinwani yovula ku Tsonga kufana na Maputu/Maputo ndlela yinwani yovula ku Maputsu kumbe Themba ndlela yinwani yovula ku tshemba na Vatwa ndlela yinwani yovula ku Vatswa, ko va ku hambana ka mavulavulelo kumbe ndzinwana. Mutonga i xithopo xa ka Maluleke va vuhosinkulu bya khale ngopfu. Vatonga lava nga tswala Vanyembane na Vacopi.
Van'wanati va na tihosi ivi va va na hosinkulu. Ndyangu na vuhosinkulu bya Van'wanati Maluleke byi famba hi ndlela leyi:
Xilungwa Mhinga II
|
Sunduza II
|
Maxawu
|
Nkhavi
|
Sunduza I
|
Mhinga I (u lovile hi 1883)
|
*Nkuri (u hanye hi ti 1790s-1850s)
|
Xihala wa Mayeke (Malume wa ndyangu, a lo khomela vuhosi) (u hanye hi ti 1790s-1830s)
|
*Xitanda (a nga vangi na mudyandzhaka) (u hanye hi ti 1790s-1820s)
|
Guyu ─ *Dlhamani (va hanye hi ti 1740s-1800s)
|
Ncelwa ─ Muswana ─ *Maxakadzi (ti 1700s)
|
Malenga/Maluleke (ti 1600s
|
Gunyule/N’wanati Xixandza Mahlwehlwe (ti 1600s)
|
Xixangaxile
E Afrika Dzonga, va ka Maluleke i tihosi eka tindhawu leti: Xikundu, Mhinga, Muyexe, Nhlaniki, Malamulele, Nkurhi, Xigalo, Makuleke, Mulamula, Valdezia, Mashawu na tin'wani. E Mozambique: Ka Matsilele ku fika ka Hosi Mapai. Na le Vudzonga-vuxa bya le Zimbabwe va na vuhosi.
Swikombo swa lehandle
[Lulamisa | edit source]Minkombo
[Lulamisa | edit source]- ↑ Tonga at Ethnologue (18th ed., 2015)
- ↑ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). "Gitonga". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
- ↑ Hopgood, CR (1992), A Practical Introduction to Chitonga, Zambia: Zambia Educational Publishing House.
- ↑ Velez Grilo, VH (1958), The Dispersion of The Wa-Remba (Or "Vha-Lemba") and Tribes Related, South of The Zambezi, South African Journal of Science, pp. 111─117.
- ↑ Junod, Henri (1977), Matimu Ya Vatsonga: 1498-1650, Braamfontein: Sasavona Publishers.
- ↑ Theal, GM (1902), The Beginning of South African History, London: T.Fisher unwin.
- ↑ Afrolegends (2013) ‘Gungunyane: The Lion of Gaza or the Last African King of Mozambique’, accessed on 17 July 2017 from http://afrolegends.com/2013/09/21/gungunyane-the-lion-of-gaza-or-the-last-african-king-of-mozambique/
- ↑ Junod, Henri (1927), Life of a South African Tribe: The Social Life, London: Macmillan & Co.
- ↑ Addresses and Papers of the Joint Meeting of British and South African Associations for the Advancement of Science, Johannesburg 1905
- ↑ Bandama, F (2013), The Archaeology and Technology of Metal Production in the Late Iron Age of the Southern Waterberg, Limpopo Province, South Africa, Doctors thesis, University of Cape Town.
Italic text'''Bold text'