Frene Ginwala
| Frene Ginwala | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
Mudyaxihi 9, 1994 - Mawuwani 12, 2004  | |||||||
| Vutomi | |||||||
| Ndzhawu yovelekiwa |
Joni , Dzivamusoko 25, 1932 | ||||||
| Tiko ra vutshami |
Afrika-Dzonga | ||||||
| Ndzhawu yolova |
Joni , Sunguti 12, 2023 | ||||||
| Education | |||||||
| Uleteriwe e |
Linacre College (en)  | ||||||
| Tindzimi leti a a titiva, kutsala na kuvulavula |
Xinghezi | ||||||
| Ntirho | |||||||
| Ntirho |
N'wa politiki, muteki wa mahungu nakambe political scientist (en) | ||||||
| Masagwati lama kumiweke | |||||||
| Vupfumeri | |||||||
| Xirho xa nhlangano wa politiki |
African National Congress (en) | ||||||
Frene Noshir Ginwala (u velekiwe hi ti 25 Dzivamisoko 1932)[1] a a ri mutsari wa mahungu (jenalisti) wa Afrika Dzonga a tlhela a va n'wapolitiki loyi a nga va Xipikara xa Huvo ya Palamede ya Afrika Dzonga ku sukela hi 1994 kuya eka 2004.[2] Ginwala i Mu-Indiya wa Afrika Dzonga loyi a a ri wa vaaki va Parsi-Indian va le vupeladyambu bya Indiya. U dyondzerile tidyondzo ta DPhil eLinacre College, Oxford.
Ginwala u ve a langiwa ku va muchanselara wa University of KwaZulu-Natal hi Epreli 2005. Hi wun'wana wa vamanana va mune ntsena va nga Tichanselara eAfrika Dzonga.[3]
Matimu ya yena
[Lulamisa | edit source]Ginwala u tsale tibuku to hlayanyana leti langutanaka na swa muzavalazo wo lwa na nkala vululami. Hikokwalaho ka matshalatshala ya yena, u xiximiwe hi tiinstituxini to tala ta matiko ya misava na ta kwala na mimfumo.
Hi ku tirhisa ku ka a nga tiveki, u tlange ndzima ya nkoka swinene ekusunguleni tindlela to baleka ta xihundla ta varhangeri va ANC na tikheyidara eka nkarhi wa ndzhakunyana ka ku dlayeteriwa ka vanhu eSharpeville na ku humesiwa ka nawu wa mfumo wa xihlawuhlawu wa xiyimo xa xihatla ku nga State of Emergency (SOE) hi 1960. Varhangeri lava a va katsa Xandla xa Presidente wa ANC ku nga Oliver Tambo na Yusuf Dadoo, varhangeri vambirhi va mapfhumba ya ntshunxeko. U ve a kondletela na tiyindlu kumbe tindhawu to tshama ta xihundla to sirheleleka eka lava a va fanele ku sala endzeni ka tiko. Ginwala a hamba a chayela movha wa varhangeri va NIC (Natal Indian Congress) ku nga Monty Naicker na J. N. Singh, lava a va tirha hi xihundla endzhaku ka loko va balekele ku khomiwa hi maphorisa. Swileriso swa vona a ku ri ku famba-famba na tiko eka xifundzhankulu (provhinsi) ku lavana na timali to seketela mindyangu leyi a yi sele evuswetini endzhaku ka loko ku khomiwe vawundli va yona ehansi ka nawu wa SOE lowu wu nga va etikweni tin'hweti ta ntlhanu.
Emakumu na yena u boheke ku sukela Afrika Dzonga ekuheleni ka lembe ra 1960, hi ku tirhisana na Tambo na Dadoo, va sungule hofisi ya ANC eDar es Salaam, Tanganyika leyi a yi ri hansi ka mfumo wa Vukoloni bya Brithani ku fikela hi ti 9 Disemba 1961. Ku susiwa ka mfumo wa Zanzibar hi 1963 swi pfule ndlela ya leswo ku sunguriwa mfumo wun'we lowu hlanganeke wa United Republic of Tanzania hi 1964. Na le handle ka ANC, u ve a endla na mintirho yin'wana yo anama eka migingiriko yo tala. A a dyondzisa valeteriwa va tidiplomati eOxford University, u tlhele a dyondza, a tsalela va midiya vo hlayanyana eUK vo fana na BBC. Frene Ginwala u pfunete ngopfu eka ku sunguriwa ka sisteme ya vuhlanganisi eRiphabuliki leyintshwa ya Tanzania na Zanzibar. Hi ku komberiwa hi Presidente Julius Nyerere, u ve muhleri wa le henhla wa nyuziphepha ya masiku ku nga Standard, na Sunday News. Eka nkharhi hinkwawo lowu a a ri evuhlongoriweni (eka exile) laha (a nga vuya kona eAfrika Dzonga hi 1991) a famba na matiko ya misava a va byela hi maxangu ya ku xanisiwa ka vantima hi mfumo wa xihlawuhlawu na pfhumba ro lwa na xihlawuhlawu.
Ginwala u na titayitela ta xiakhademiki to huma eka tiyunivhesiti to hlayanyana ta Afrika na matiko ya muxe ka malwandle. U ve barrister eka nawu, a va n'wamatimu, n'wasayense eka tipolitiki, no va na doctorate ya filosofi leyi a nga yi kuma eOxford University.
Eka nhlawulo wo sungula wa tiko wa xidimokrasi wa 1994 eAfrika Dzonga, Frene Ginwala u hlawuriwe ku ya ePalamende. U langiwe hi khokhasi ya ANC ku va Xipikara xo sungula xa munhu xa xisati eka Yindlu ya palamende. U ve eka xiyimo lexi exikarhi ka 1994 ku fikela 2004. Endzhaku ka loko a tekile mpecheni eka ku va xipikara, u ye emahlweni no tirha eka minhlangano yo hambana hambana ya matiko ya misava. ku katsa na minhlangano leyi nga hansi ka UN, ku va Trustee ya Nelson Mandela Foundation na ku va Muchanselara wa University of KwaZulu Natal.
Presidente Thabo Mbeki u lange Ginwala hi ti 30 ta Septembere 2007 ku endla ndzavisiso hi ku faneleka ka Vusi Pikoli's ku va eka xiyimo xa ku va Mudayirektara wa Vuchuchisi bya tiko.[4]. U ve a kuma Pikoli a ri eka xiyimo lexinene, kambe u sorile swinene Dayirektara Jenerali wa Ndzawulo ya Vululami na Vumbiwa, Muadvhoketi Menzi Simelane, loyi a nga kuma vumbhoni bya yena byi ri lebyi kanatanaka na lebyi byi nga ri ku ntiyiso no va e nawini.[5]
U tlhele a va na marito ya vukarhi eka Jacob Zuma hi ku langa ka yena Simelane eka xiyimo xa ku va mudayirektara wa Vuchuchisi bya tiko ku nga National Director of Public Prosecutions.[6]
Swiyimo swa ku xiximiwa
[Lulamisa | edit source]- Hi 2003 u ve a nyiketiwa awadi ya ku xiximiwa ya North-South Prize.
- Order of the Rising Sun (Japan), 2008.[7]
Minkhwekelo ya le handle ka Wikipediya
[Lulamisa | edit source]- Frene Ginwala Archived 2023-01-17 at the Wayback Machine. Freedom Collection interview
Mintshaho
[Lulamisa | edit source]- ↑ "Archived copy". Archived from the original on 24 December 2012. Retrieved 2012-11-12.
- ↑ Frene Ginwala from South African History Online. Retrieved 3 December 2007.
- ↑ "Archived copy". Archived from the original on 13 September 2007. Retrieved 2007-11-18. The University of KwaZulu Natal's first chancellor - Dr Frene Ginwala
- ↑ Ginwala appointed to investigate Pikoli IOL
- ↑ Report of the enquiry into the fitness of Advocate VP Pikoli Archived 2010-08-17 at the Wayback Machine. info.gov.za
- ↑ Zuma failing to lead by example - Ginwala IOL
- ↑ "Mbeki in Japan for conference on African development," The Citizen. 27 May 2008.