Nxaxamelo wa matiko lama tifumaka

Leswi landzelaka i nxaxamelo lowu nyikaka nkatsakanyo wa matiko lama nga ni vulawuri bya misava ni rungula ra xiyimo xa wona ni ku amukeriwa ka vulawuri bya wona .

Matiko ya 205 lama xaxametiweke ma nga avanyisiwa hi swiyenge swinharhu hi ku ya hi vuxirho eka Sisiteme ya Nhlangano wa Matiko : 193 wa matiko lama nga swirho, 2 wa matiko lama langutaka GA, na 10 wa matiko man’wana. Kholomo ya timholovo ta vulawuri yi kombisa matiko lama nga na vulawuri lebyi nga kanetiwiki (188 wa matiko, ku katsa na 187 wa matiko ya swirho swa UN na 1 wa tiko leri nga riki xirho xa vahlaleri va Nhlengeletano ya Mani na Mani ya UN), matiko ya na timholovo ta vulawuri (18 wa matiko, ku katsa na 6 wa matiko ya swirho, 1 wa tiko ra vahlaleri va GA na 8 wa matiko man’wana) ni matiko lama nga ni xiyimo xo hlawuleka xa tipolitiki (2 wa matiko, havumbirhi bya wona hinkwawo ma fambisana hi ku ntshunxeka na New Zealand ).

Ku hlengeleta nxaxamelo wo tano ku nga va endlelo leri rharhanganeke ni leri kanetiwaka, tanihi leswi ku nga riki na nhlamuselo leyi bohaka swirho hinkwaswo swa vaaki va matiko malunghana ni swipimelo swa ku va tiko ri va tiko . Ku kuma vuxokoxoko byo tala mayelana na swipimelo leswi tirhisiweke ku kumisisa leswi nga endzeni ka nxaxamelo lowu, hi kombela u vona xiyenge xa swipimelo swo nghena laha hansi. Nxaxamelo wu kongomisiwile ku katsa swiyenge leswi amukeriweke tanihi leswi nga na xiyimo xa xiviri tanihi matiko lama tifumaka naswona ku nghenela ka swona ku nga fanelangiki ku tekiwa tanihi ku seketela xikombelo xihi kumbe xihi xo karhi xa xiyimo xa le nawini xa mfumo.

Swipimelo swo joyina

Mpimo wa ndhavuko wa matiko hinkwawo lowu lawulaka mfumo wa xiviri i dyondzo ya ku tivisa mfumo, leyi tsariweke hi Ntwanano wa Montevideo wa 1933. Ntwanano wu tlhela wu hlamusela mfumo tanihi nhlangano wa nawu wa nawu wa matiko ya misava loko wu "ri na swikili leswi landzelaka: (a) vaaki va nkarhi hinkwawo; (b) vuhosi bya ndhawu; (c) mfumo; na (d) vuswikoti bya vudiplomati na matiko man'wana.", mimfumo leyi ngheneleke vudiplomati bya matiko ya misava" ntsena loko yi nga "kumiwi hi matimba ku katsa na ku tirhisiwa ka matlhari, ku chavisiwa ka vuyimeri bya vudiplomati, kumbe tindlela tin'wana leti tirhaka ta ku sindzisa" hi ku ya hi ntwanano lowu mpimanyeto wa mfumo wu va kona.

Ku kanetana ku kona mayelana na mpimo lowu ku amukeriwa ku faneleke ku katsiwa tanihi xipimelo xa vuhosi. Tiyori ya declaratory ya statehood yi vula leswaku ‘statehood’ yi na xikongomelo hi ku helela naswona ku amukeriwa ka mfumo hi mimfumo yin’wana a swi na mhaka. Eka makumu man’wana ya spectrum, constitutive theory of statehood yi hlamusela mfumo tani hi ndzhawu ehansi ka nawu wa matiko ya misava ntsena loko wu amukeriwa hi matiko man’wana kutani ndzhawu yoleyo yi na vulawuri . Hi swikongomelo swa nxaxamelo lowu, swifundzha hinkwaswo swi katsiwile:

• yi titeka yi ri na vulawuri (hi ku tivisa ntshunxeko kumbe ndlela yin'wana) naswona hi ntolovelo yi tekiwa tanihi "Territory with statehood", kumbe
• yi amukeriwa tanihi tiko leri tifumaka hi tiko rin’we leri nga xirho xa Nhlangano wa Matiko

Xiya leswaku eka swiyimo swin'wana, ku na ku hambana eka "ku anakanya" laha leswi swi vuriwaka "vuhosi", naswona loko nhlangano lowu nga riki na ku anakanya wu hlangana na vulawuri byebyo lebyi vuriwaka kumbe e-e swa ha kanetiwa. Swiyenge swa tipolitiki ntsena leswi nga fikeleriki ku hlawuriwa ka mfumo lowu tifumaka swi tekiwa tanihi "quasi-states".

Hi ku ya hi swipimelo leswi nga laha henhla, nxaxamelo wu katsa swiyenge leswi landzelaka swa 206:

• Matiko ya 203 ma amukeriwa hi tiko rin’we leri nga xirho xa UN
• 2 matiko lama fikelelaka dyondzo leyi tivisiweke ya vutiko naswona ya amukeriwaka ntsena hi matiko lama nga riki swirho swa Nhlangano wa Matiko
• Nsimu leyi hlanganaka na thiyori ya xikombelo xa mfumo naswona yi nga amukeriwi hi tiko rin’wana

Tafula ri katsa tinhla ta xibalesa leti yimelaka swiyenge leswi nga riki matiko lama tifumaka kumbe lama hlanganisiweke swinene na mfumo wun’wana lowu tifumaka. Yi tlhela yi katsa tindhawu ta le hansi ka mfumo laha vulawuri bya mfumo byi pimiweke ximfumo hi ntwanano wa matiko ya misava. Loko ti hlanganisiwa, ti katsa:

• Tinsimu leti nga ni vuxaka lebyi ntshunxekeke ni tiko rin’wana
• Swiyenge swimbirhi leswi lawuriwaka hi Pakistan leswi nga riki matiko lama tifumaka, tindhawu leti titshegeke kumbe leti nga xiphemu xa mfumo wun’wana: Azad Kashmir na Gilgit Baltistan
• Tindhawu leti titshegeke ta tiko rin’wana, xikan’we na tindhawu leti kombisaka swihlawulekisi swo tala swa tindhawu leti titshegeke hi ku ya hi tluka ra tindhawu leti titshegeke
• Swiyenge swa laha kaya swi tumbuluxiwa hi mintwanano ya matiko ya misava