Nkwakwa

Nkwakwa
Mbanzu	Makwakwa
Switirhisiwa	Mafurha · Timongo

Nkwakwa, (Strychnos madagascariensis, Hi kuya hi xi Griki) i nsinya lowu kumekaka e dzongeni ra Afrika, e vupela-dyambu bya Afrika, na le Madagascar. Hambileswi nsinya lowu wu nga kuriki wu leha, kambe wu anamisa magaca ya wona lama hlayeke. Mihandzu ya wona wu nandzika ngopfu, naswona tinyunge ta muhandzu lowu, tinga tirhisiwa ku basisi mati.

Nsinya lowu wuna matluka ya vurhendzevutana naswona yathlela ya olova no va na voya, naswona wu hava mi mintwa, hambi leswi wunga languteka wu ri na mimintwa hile kule. Mihandzu ya wona yi vupfa exikarhi ka Hukuri, yi na muvala wa xitshopana naswona wu tele vitamin C na Citric Acid, naswona wu rhandziwa ngopfu hi vanhu na timfenhe, hi swona leswi endlaka wu toloveleka ku vitiwa hi xinghezi leswaku i "Monkey Orange". Endzeni ka makwakwa kuna tinyunge leyi khomeke timongo. Timongo ta makwakwa ti na vufungu na swona ta dlaya.

Tinyunge ta makwakwa a titirhisiwa ku ringela tihlampfi, hikwalaho ka leswi tinga na vuxungu. Vanhu a va gayela tinyunge ivi va ti haxa e matini laha ku ngana tihlampfi, endzhaku ka nkarhi, tihlampfu leti feke ti sungula ku tlakuka ti ta ehenhla ka mati. Ndlela leyi yo ringela, yi yirisiwile e matikweni yo tala hi kwalaho ka vuxungu lebyi dlayaka swiharhi swotala ematini. Tihlampfi leti khomiwaka hi ndlela leyi, ti fanele ku swekiwa leswaku vuxungu byi hela.

Matirhisele ya makwakwa

Hikuya hi Henri Junod, makwakwa ama tirhisiwa ku endla floro (mapa), hindlela leyi landzelaka:

Muhandzu lowu rhendzeleke tinyunge, wu swekiwa hindlela yo karhi ivi wu avanyisiwa hi ti nyhasi, leti anekiwaka e misinyeni leswaku ti oma naswoma ti hundzuku mimfuma. Mimfuma leyi omisiwake, ya gayiwa yi endliwa mapa, lama hlayisiwaka leswaku ku swekiwa hi wona loko nguva yo tshovela mavele yitshika yi hlwela."

Junod, u ya e mahlweni a hlamusela swiyilana leswi a swi fambisana na malayisele ya makwakwa:

Tinyunge ta makwakwa, ti tiviwa ti vitana rihati, hi kuvula ka vakhegula va tiko. Loko ku endliwa Mfuma, tinyunge ta makwakwa a ti fanelanga ku tshikiwa e rivaleni, hi kuva ti ta vanga tilo na rihati."